Verse theologie
De gerichtheid op taal en tekst is voor westerse theologen zo dominant dat de betekenis van het kruis als symbool onderbelicht blijft. Het nieuwste boek van Alfred Bronswijk komt hierbij met een verrassend perspectief. Het beeld van een kruis met daarop het lichaam van Jezus is veel minder oud dan we denken.
Een rode draad in het werk van theoloog, publicist en tekstdichter Alfred Bronswijk is de christelijke kunst. In 2021 promoveerde hij op 79-jarige leeftijd op een studie naar het beeldverbod in de protestantse traditie.
Het protestantisme verbood weliswaar beelden, maar de onderliggende kijk op de kruisdood van Jezus en de betekenis van zijn lijden bleef dezelfde. Christus was voor onze zonden gestorven. Wilde je het leven echt begrijpen, dan kon je – of je nu protestant was of katholiek – niet om dat lijden heen. In het westerse geloof werd het lijdenskruis met het dode lichaam van Jezus erop overbekend, geliefd en vereerd door velen. Voor sommigen werd dat kruis ook een ingewikkeld teken, omdat het verwijst naar de gewelddadige kruisdood van Jezus. Je kunt er niet omheen dat je in de gekozen beeldtaal eigenlijk een martelwerktuig en een stervende Jezus centraal stelt.
Visueel kernsymbool
Bronswijk deelt veel geschiedenis in zijn boek. Het kruis is vanaf het eerste begin het visuele kernsymbool van de christelijke religie. In de antieke omgeving van het christendom was dit symbool herkenbaar dankzij andere religies en geschriften die het kruis ook gebruikten om een boodschap over te dragen. Pas aan het einde van het eerste millennium verschenen voorstellingen van de dode Christus op het kruis en ontstond het crucifix, in het bijzonder in het westerse christendom. ‘De uitruil van menselijke zondeschuld tegen een bloedige offerdood wordt in West-Europa het allesoverheersende beeldmotief voor de komende eeuwen.’
In de oosterse theologie behoudt het kruis een andere betekenis. Het zwaartepunt ligt niet bij de gang naar Golgotha, maar bij het kruis als sleutel naar een andere geestelijke werkelijkheid. Daarmee staat het oosterse christendom volgens Bronswijk dichter bij de blijde boodschap van het vroege christendom. Daar ging het niet over verzoening door het bloed, maar over een goddelijke eeuwige werkelijkheid, waarmee je vanuit het aardse tijdelijke leven in verbinding komt.
Westerse fascinatie
Het boek van Bronswijk legt een vergeten geschiedenis bloot. Op onnavolgbare wijze legt de schrijver uit dat de westerse fascinatie voor het kruisbeeld meer weg heeft van de heidense verheerlijking van helden die op een bloedige manier in de hitte van de strijd sterven, dan dat het iets onthult van de hoop van het vroegste christendom op een nieuwe wereld.
Het kruis, biografie van een symbool is een boek dat mijn denken op z’n kop zette. Alfred Bronswijk nodigt uit tot een fundamenteel andere kijk op het christelijk geloof, weg van de gedachte dat bloed verzoent. In een tijd van oorlog en veel geweld voelt dat ook als een verlichting.
Tom Mikkers
Alfred C. Bronswijk, Het kruis, biografie van een symbool. Kok Boekencentrum, 2024. ISBN 9789043539203; 256 pagina’s; € 24,99.