Op 2 november is het Allerzielen, de dag waarop onder andere in kerken en zorginstellingen de overledenen worden herdacht. Zowel in rooms-katholieke als in protestantse kerken kent men rituelen die bij het naderende levenseinde steun en troost kunnen bieden. Twee voorgangers vertellen hoe zij dit doen en ervaren in hun dagelijkse praktijk. ‘Ik ben blij dat ik dit kan doen.’
De Rooms-Katholieke Kerk kent het sacrament van de ziekenzalving. Dit is gebaseerd op een Bijbeltekst uit Jacobus 5: 13-16. De priester brengt olie aan op het voorhoofd en op de handen van de zieke met de woorden: ‘Moge onze Heer Jezus Christus door deze heilige zalving en door zijn liefdevolle barmhartigheid u bijstaan met de genade van zijn Heilige Geest. Moge hij u van zonden bevrijden, u heil brengen en verlichting geven.’
Heling en verzoening
Pastoor Dolf Langerhuizen van de parochie Maria Sterre der Zee vertelt: ‘De ziekenzalving is bedoeld om troost en bemoediging te geven, een mogelijkheid waarbij je je kunt openstellen voor helende krachten. Ik merk dat zieken zich na dit ritueel makkelijker kunnen overgeven en zich verzoenen met zichzelf, hun naasten en met God. In de Rooms-Katholieke Kerk is de ziekenzalving een sacrament en dat betekent dat het goddelijke aanwezig is. Dat is een ervaring die je kunt voelen, maar waarvoor onze woorden tekortschieten. Vaak word ik pas geroepen als iemand al terminaal is en dat is jammer. Een bewust beleefde ziekenzalving kan zoveel vrede geven. Als pastor ben je dicht bij de zieke, maar ook bij diens familie. Ik merk vaak de behoefte bij de familie om met elkaar over het naderend afscheid te praten.’
Verbondenheid
Langerhuizen: ‘Nadat ik de zieke heb gezalfd, vormen we een kring door elkaars handen vast te houden. Samen bidden we het Onzevader en een Weesgegroet: “Wees gegroet, Maria, vol van genade, de Heer is met u, gij zijt de gezegende onder de vrouwen, en gezegend is Jezus, de vrucht van uw schoot. Heilige Maria, Moeder van God, bid voor ons, zondaars, nu en in het uur van onze dood, Amen.” Bidden in die kring drukt verbondenheid uit en roept vaak ontroering op.
We kennen ook de gemeenschappelijke ziekenzalving voor mensen die broos zijn geworden door ziekte of ouderdom en die bedoeld is om hen te bemoedigen en te steunen. De zalving is onderdeel van een viering en past in de pastorale context waarin we met elkaar zingen en bidden en na afloop bij de koffie met elkaar pastorale gesprekken voeren. Ik ben blij dat ik dit kan doen.’
Weldadige olie
In de Protestantse Kerk Nederland (PKN) kent men inmiddels de ziekenzalving ook, al wordt er – voor zover wij weten – nog niet heel vaak gebruik van gemaakt. Rienk Lanooy, predikant van de Kloosterkerk, doet dat indien gewenst wel: ‘Het is altijd mooi om zo’n ritueel uit te voeren en het is krachtiger dan alleen een gesprek met de stervende. Een ritueel stijgt boven het persoonlijke uit en betekent vaak ook veel voor dierbaren die erbij zijn. Met een ritueel gebeurt er iets wezenlijks, het is een zichtbare handeling die iets uitdrukt van het onzichtbare. Wat niet te zeggen is, wordt zichtbaar.’
Aan het begin van de ziekenzalving zegt Lanooy: ‘De zalving is geen medicinaal gebruik, maar zoals olie weldadig is voor huid en lichaam, zo is de zalving een teken van het goede dat God ons mensen wil geven door zijn Geest. Het is Gods antwoord op de gebrokenheid en kwetsbaarheid van ons bestaan.’ Er wordt een kaars aangestoken en een gebed uitgesproken: ‘God, zonder dat wij u zien zijt gij aanwezig, zonder dat wij u horen spreekt gij uw woord, zonder dat wij tot u reiken reikt gij uw hand en deelt gij uw leven met ons – wij bidden u: maak ons dan door uw Geest open en ontvankelijk opdat wij verstaan wie gij wilt zijn voor ons, door Jezus uw Zoon al de dagen dat wij leven en in eeuwigheid. Amen’.
Dan volgt de handoplegging: ‘De God van alle genade hele jou in zijn liefde, vertrooste je door zijn Geest en vervulle je met zijn vrede door Jezus Christus, onze Heer. Amen.’
En tot slot de zalving van hoofd en handen: ‘NN, ik zalf je in de naam van de Vader, de Zoon en de heilige Geest, tot heling van ziel, geest en lichaam. Amen.’ (teksten van gebed en handoplegging komen uit het Dienstboek deel II van de PKN).
Greet Kappers
Kunstwerk ‘Gedragen op vleugels’ van pastoor Omer Gielliet (*1925 – † 2017). Foto: Ellen Driesse
Een ervaring uit de praktijk
‘Er gebeurde iets als een bliksemflits’
Mijn moeder overleed enkele jaren geleden toen ze 98 jaar was. De laatste dertien jaar van haar leven leed zij aan vasculaire dementie. In haar laatste dagen werd ik door het verzorgingshuis gebeld met de mededeling dat het echt niet goed met haar ging. Ze was niet meer aanspreekbaar. Ik ben direct naar haar toe gegaan. Ze lag in bed en was erg onrustig. Ik brandde een kaarsje, zette zachte achtergrondmuziek op, creëerde als het ware een coconnetje om haar heen, maar ze bleef onrustig. Op een gegeven moment kreeg ik een ingeving. Ik dacht: oh, wacht even, ik moet een priester bellen! Mijn moeder was een katholieke gelovige die dat vooral met hart en handen vormgaf. Voor mij was het geloof ver weggezakt, ik hield me daar al lang niet meer mee bezig. Maar ik belde de Scheveningse Antonius Abtkerk, waar mijn moeder af en toe naartoe ging. De dienstdoende pastoraal werker Jan Eijken kwam direct, met de woorden: ‘Ik kom bij u om u bij te staan.’ Hij gaf mijn moeder een kruisje op haar voorhoofd, bad het Onzevader en daarna Wees Gegroet, Maria. Ik bad beschroomd mee. Op dat moment gebeurde er iets als een bliksemflits. Mijn moeder was in één klap helemaal aanwezig en alert, haar ogen waren open, alle onrust was verdwenen. Ik zag ineens de moeder terug die ik kende voordat ze aan dementie begon te lijden. Wat er met haar gebeurde verbijsterde mij, want wat ik zag was een enorme levenskracht. Wat gebeurt hier, hoe kan dit gebeuren? Wat is dit voor geloof? Ik durf het woord ‘heilig’ er niet voor te gebruiken, maar het was beslist heel-makend.
Daarna ben ik zelf gaan zoeken, want ik wilde die levenskracht ook graag vinden. Ik ging naar verschillende kerken, woonde lezingen bij en kreeg steeds meer interesse. Nog steeds ben ik zoekende, maar ik heb me ook gerealiseerd dat dat erbij hoort en dat dat met ups en downs gepaard gaat.
Ineke Friesen